ZAKONET TEK MUSLIMANËT DHE SERBËT-OBIČAJI KOD MUSLIMANA I SRBA

ZAKONET TEKMUSLIMANËT DHE SERBËT

Kumbarizëmi dhe vëllazëria

Kumbarizmi dhe vëllazëria – farefisnia mistike e gjakut e krijuar në mënyrë ceremoniale (duke shkëmbyer ose pirë gjak ose verë të përbashkët) – janë sigurisht më të vjetra se krishterimi. Këto lidhje farefisnore shpirtërore, të cilat i përkasin zakoneve të ciklit jetësor, u ruajtën në popull edhe pas kalimit në Islam. Serbët dhe kroatët e besimit mysliman, gjatë synetit (sunetit), që u bëhet djemve nga gjashtë deri në tetë vjeç, ftojnë për kumbar një shok, i cili e mban djalin gjatë sunetit dhe i jep dhuratë. Ndër muslimanët në Hercegovinë, quhet kumbarizëm i prerë ose i ujit; në mënyrë që muslimanët të bëhen të krishterë “kumbari i prerë dhe i vaditur”, dhe anasjelltas. Të krishterët i prenë tufat në tri vende; mbi veshin e djathtë, në mes dhe mbi veshin e majtë dhe i hidhni në një enë të mbushur me ujë, e cila ndodhet pranë kumbarit dhe në të cilën të ftuarit hedhin para. Turqit osmanë nuk marrin një perëndi, sepse Kurani nuk e kërkon një të tillë.

Në Bosnje, sipas Fjalorit Mitologjik Serb, kumbarizmi ishte një zakon i përgjithshëm, pavarësisht nga feja. Ai nuk fitoi lidhje farefisnore, por forcoi miqësinë. “Kumbari i pret një kamxhik flokësh kumbarit, në të cilin futen paratë”. Pastaj njeriu më i mirë trajtohet me ushqim, pije dhe dhurata.” Ndryshe nga kumbari fetar, i cili mund të ishte vetëm një, kumbari miqësor mund të ishte disa. Serbët i kumbarizuan besimtarët muhamedanë për të pasur mbrojtje prej tyre (prandaj, “o turq, për hallin e kumbarës”). Miqtë e quanin njëri-tjetrin kumbara, dhe kumbari e quajti fëmijën kumbar. Në disa rajone ata quhen edhe kumbarë.

Pjesëtarët e besimit islam i qortonin të krishterët për prerjen e flokëve të fëmijëve të tyre dhe këta kumbarë i konsiderojnë si të afërmit e tyre më të afërt, madje nuk ua fshehën as gratë e tyre. Në rajonin e Dibrës, kumbari i prerjes së flokëve quhet edhe kumbari. Ka raste kur kumbarët e pagëzuar pranuan Islamin… dhe mbetën ende kumbarë, vetëm me prerje flokësh”. Në disa fshatra të kësaj zone ekziston edhe zakoni i “kumbarizmit”. Dy ditë para dasmës mblidhen të ftuarit në shtëpinë e dhëndrit dhe kumbari i pret me alva të gjithë të ftuarit. “Kumbari” është bërë nga kumbari i dhëndrit.

Edhe te shqiptarët përkatësia fetare nuk ka luajtur asnjë rol në pranimin e kumbarizmit – kumbarizmit me prerje flokësh. Kum (alb. kumar) i pret me gërshërë disa qime nga koka e kumarit; në formë kryqi, nëse është i krishterë, pra në katër vende të ndryshme për myslimanët.

Kumbarizmi i prerjes së flokëve gjeti jehonë edhe në epikën popullore. Shumica e poezive janë të lidhura me hajdukun Mijat Tomiq (ndoshta në gjysmën e dytë të shekullit të 17-të), i cili kishte, më shumë se një herë, një kumbar me flokët e prerë nga myslimanët.

Herodoti dhe Taciti dëshmojnë për lashtësinë e vëllazërisë. Kjo lindje artificiale në popull ose, për t’i kthyer sërish Çajkanoviqit, farefisnia gjaku e vendosur në mënyrë mistike, lind për disa arsye, thënë thjesht, nga dy: nga dashuria dhe nga nevoja. Dhe të gjitha kombinimet janë të mundshme, dhe nuk ka pengesa, përfshirë ato fetare dhe kombëtare. Edhe mjediset e përziera përfaqësonin një terren të përshtatshëm për zhvillimin e këtij zakoni. Disa forma të vëllazërisë u lidhën, mbi të gjitha, për arsye praktike, dhe në pakicë, megjithatë, janë marrëdhëniet magjike vëllazërore. Institucioni i vëllazërisë është i përbashkët për popujt e krishterë të Lindjes, grekët, si dhe sllavët. Shqiptarët në jug të Shqipërisë kanë shprehjen e tyre amtare vellam (me përdorimin e fjalës sllave zabratim).

Nga ana tjetër, Kisha e Krishterë jo vetëm që është indolente ndaj vëllazërisë, por edhe e dënon atë. Qëndrimi i kishës, dogmatika e së cilës normalisht u përshtatet zakoneve popullore, këtu bie ndesh me mirëkuptimin e popullit. Ajo nuk e merr vëllazërinë për farefisni.

Udhëtari turk botëror Evlija Çelebi la dëshmi të besueshme për zakonin e vëllazërisë mes të krishterëve dhe myslimanëve në Krajinën e Bosnjës. “Kur heronjtë tanë – thotë ai – në këtë rajon bien në skllavërinë e krishterë dhe me atë rast hanë e pinë në tryezë, martohen me një të krishterë dhe i betohen për besnikëri.” I krishteri i beson muslimanit se ne rast nevoje do te shpetohet nga roberia e pabesimtare dhe muslimani perseri (i jep besim te krishterit) dhe i thote: – Nese bie ne roberine tone, do te te shpetoj edhe une nga turqit. Dhe kështu ata i dhanë besim të fortë njëri-tjetrit… ai tha: – Besimi juaj është i imi, dhe besimi im është përsëri i juaji… Pastaj ata lëpinë gjakun e njëri-tjetrit. Kështu martohen një mysliman dhe një i krishterë. Edhe pse kjo nuk gjendet as në librin mysliman dhe as në atë të krishterë (të shenjtë), prapëseprapë është një zakon i zakonshëm në këtë rajon”.

Ceremonia e vëllazërimit në Mal të Zi ishte ndryshe kur nuk ishin njerëz të të njëjtit besim. Vëllazërimi midis kryepriftërinjve malazezë dhe personaliteteve turke, pavarësisht intolerancës së përgjithshme ndaj Islamit, nuk është aspak një fenomen i jashtëzakonshëm. Në epokën e Njegoshit, ndërgjegjja shoqërore ishte më e rënduar nga traditat e fisit sesa nga dogmatika e ortodoksisë. Edhe Njegoshi, përkundër kanuneve të kishës ortodokse, ishte vëllazëruar me Alipasha Stoçeviqin nga Hercegovina (korrespondenca mes tyre zgjati nga viti 1838 deri në 1847). Dhe priftërinjtë katolikë në Shqipëri ishin vëllazëruar, nga gjaku, me bajraktarët myslimanë. E pra, vetë princi Millosh është vëlla i Mustafa Pashë Bušatlijes dhe ai e avokon atë me malazezët; i shkruan Njegoshit për ta ndihmuar në luftën kundër sulltanit dhe për të mos e shqetësuar në asnjë rast, sepse “Mali i Zi nuk mund të marrë pjesë as pa Shkodrën; ajo e merr ushqimin prej tij dhe e përhap tregtinë e saj nëpërmjet tij”.

Përveç kumbarizmit, vëllazëria deri vonë kishte një rëndësi të madhe për qetësimin e gjakmarrjes (kjo lloj vëllazërie është edhe “nga halli” dhe arrin deri në të kaluarën më të thellë). Për shkak të situatës së pasigurt në rajonet kufitare të Malit të Zi dhe Turqisë, vëllazëria shërben edhe si “kalim për trafikun e ndërsjellë dhe mbrojtje personale dhe pronësore”.

Megjithatë, siç thotë Paul Ap. Vëllazëria Rovinj ishte “ngushtuar nga legjislacioni” dhe u dënua të zhdukej. Epo, krerët e shteteve, edhe sikur të ishin peshkopë, edhe sikur të ishin kundër etikës së krishterimit, i përdorin lidhjet vëllazërore dhe kumbarët si mjet për të mashtruar dhe vrarë kundërshtarët e tyre politikë. Kështu, me urdhër të peshkopit Rada, kreu i Kuçës, Vukiq Popov, u vra nga kumbarët dhe vëllezërit e tij.

Ashtu si kumbarizmi, edhe vëllazëria gjeti jehonë në poezinë epike, kështu që vëllazëria e Marko Kraleviqit është aga jeniçer.

OBIČAJI KOD MUSLIMANA I SRBA

Kumstvo i pobratimstvo

Kumstvo i pobratimstvo – mistično krvno srodstvo koje se sklapa ceremonijalno (izmenom ili pijenjem zajedničke krvi ili vina) – svakako su stariji od hrišćanstva. Ova duhovna srodstva, koja spadaju u običaje životnog ciklusa, sačuvala su se u narodu i nakon prelaska na islam. Srbi i Hrvati muslimanske vere,  prilikom obrezivanja (sunet), koje se vrši kod dečaka od šeste do osme godine, pozovu nekoga prijatelja za kuma, koji drži dečaka prilikom sunećenja i daruje. Kod muslimana u Hercegovini se naziva šišano ili vodeno kumstvo; tako da muslimani bivaju hrišćanima „šišani i vodeni kum“, i obratno. Hrišćani odrežu čuperke na tri mesta; nad desnim uhom, u sredini i nad levim uhom i bacaju ih u posudu napunjenu vodom, koja se nalazi kraj kumčeta i u koju gosti bacaju novac. Osmanski Turci pri tome ne uzimaju kuma, jer ga Koran ne zahteva.

U Bosni je šišano ili striženo kumstvo, shodno Srpskom mitološkom rečniku, bio opšti običaj bez obzira na veroispovest. Njime se nije sticalo srodstvo, ali se pojačavalo prijateljstvo. „Kum odstriže bič kose kumčetu, u koji se stavi novac. Zatim se kum časti jelom i pićem i daruje“. Za razliku od verskog kuma, koji je mogao biti samo jedan, prijateljskih je moglo biti nekoliko. Srbi su okumljivali muhamedanske vernike da bi od njih imali zaštitu (otuda, „Oj Turčine, za nevolju kume“). Prijatelji su se  između sebe zvali kumarama, a kum je dete zvaokumče. U nekim krajevima se zovu i kumovima.

Pripadnici islamske vere su okumljivali hrišćane za striženje dece i te kumove smatraju za najbliže svoje srodnike i od njih nisu krili ni svoje žene. U Debarskoj oblasti se šišani kum zove i kum krsnik. Ima slučajeva gde su kršteni kumovi primili islam… pa i dalje ostali kumovi, samo šišani“. U nekim selima u ovoj oblasti postoji i običaj „kumstva“. Dva dana pre svadbe gosti se sakupljaju kod zeta i kum sve goste časti alvom. „Kumstvo“ pravi mladoženjin kum.

Ni kod Albanaca verska pripadnost nije igrala nikakvu ulogu prilikom prihvatanja kumstva – šišanog kumstva. Kum (alb. kumar) seče makazama kumčetu nešto kose s glave; u obliku krsta, ako je u pitanju hrišćanin, odnosno na četiri različita mesta kod muslimana.

Šišano kumstvo našlo je odjeka i u narodnoj epici. Najviše pesama je u vezi sa hajdukom Mijatom Tomićem (verovatno u drugoj polovini 17. veka), koji je imao, više puta, šišano kumstvo kod muslimana.

O starini pobratimstva svedoče Herodot i Tacit. Ovo veštačko orođavanje u narodu ili, da se ponovo vratimo Čajkanoviću, mistično uspostavljeno krvno srodstvo, nastaje iz više razloga, pojednostavljeno rečeno, iz dva: iz ljubavi i iz nužde. A moguće su i sve kombinacije, i nema nikakvih prepreka, uključujući i verske, i nacionalne. Čak su mešovite sredine predstavljale pogodno tle za razvijanje ovog običaja. Pojedini oblici pobratimstva sklapani su, pre svega, iz praktičnih razloga, a u manjini su, ipak, mađijski pobratimski odnosi. Ustanova pobratimstva zajednička je hrišćanskim narodima na Istoku, Grcima, kao i Slovenima. Albanci na jugu Albanije imaju svoj domaći izraz vellam (uz upotrebu i slovenske reči pobratim).

Hrišćanska crkva, s druge strane,  ne samo da je indolentna prema pobratimstvu već ga i osuđuje. Stav crkve, čija se dogmatika inače prilagođava narodnim običajima, ovde je u sukobu sa shvatanjem naroda. Ona ne uzima pobratimstvo za srodstvo.

O običaju bratimljenja između hrišćana i muslimana u Bosanskoj Krajini ostavio je pouzdana svedočanstva turski svetski putnik Evlija Čelebija. „Kad naši junaci – kaže on – na ovoj krajini padnu u kršćansko ropstvo i tom prilikom jedu i piju za stolom, oni se pobrate s kršćaninom i zakunu mu se na vjernost. Hrišćanin da vjeru muslimanu da će ga u slučaju potrebe izbaviti iz nevjerničkog ropstva, a musliman, opet, (zada vjeru kršćaninu) i rekne: – Ako ti padneš nama u ropstvo, i ja ću tebe izbaviti od Turaka. I tako dadu jedan drugom čvrstu vjeru… rekav: – Tvoja je vjera moja, a moja vjera je opet tvoja… Zatim liznu međusobno krvi. Tako se pobrati musliman s kršćaninom. Premda ovo nema ni u muslimanskoj ni u hrišćanskoj (svetoj) knjizi, to je ipak ovakav običaj na ovoj krajini čest“.

Ceremonija bratimljenja u Crnoj Gori bila je drukčija kada nisu bili u pitanju jednovernici. Pobratimstvo između crnogorskih glavara sveštenika i turskih dostojanstvenika, uprkos opštoj netoleranciji prema islamu, nije nikako izuzetna pojava. U doba Njegoša društvena svest bila je više opterećena tradicijom plemena nego dogmatikom pravoslavlja. Čak i Njegoš, uprkos kanonima pravoslavne crkve, bratimi se sa hercegovačkim Ali-pašom Stočevićem (prepiska između njih traje od 1838. do 1847). I katolički sveštenici u Albaniji bratimili su se, krvlju, sa muslimanskim bajraktarima. Pa i sam knjaz Miloš pobratim je Mustafa-paše Bušatlije i zalaže se za njega kod Crnogoraca; piše Njegošu da mu ukaže pomoć u borbi protiv sultana, a da ga u svakom slučaju ne uznemirava jer „Crna Gora ne može bez Skadra ni suščestvovati; ona i hranu svoju od njega ima i trgovinu svoju posredstvom njega rasprostranjava“.

Pored kumstva, pobratimstvo je, sve do novijeg doba imalo veliki značaj za umirivanje krvne osvete (ovaj vid pobratimstva je, takođe, „od nevolje“ i dopire u dublju prošlost). Zbog nesigurnog stanja u graničnim krajevima Crne Gore i Turske pobratimstvo služi i jednima i drugima kao „propusnica za međusobni saobraćaj i ličnu i imovinsku zaštitu“.

Međutim, kako to tačno primećuje Pavle Ap. Rovinski pobratimstvo je bilo „stješnjeno zakonodavstvom“ i osuđeno na nestajanje. Pa državni poglavari, makar bili vladike i makar to bilo suprotno etici hrišćanstva, koriste pobratimske veze i kumstva kao sredstvio za obmanu i ubistva svojih političkih protivnika. Tako su po nalogu vladike Rada kučkog glavara Vukića Popova ubili njegovi kumovi i pobratimi.

Poput kumstva, i pobratimstvo je našlo odjeka u epskoj poeziji, pa je tako pobratim Kraljevića Marka janjičarski aga.